नेपालमा करिब ८९ प्रजातिका सर्प (Snake) पाइन्छन् र विश्वभर नाग पञ्चमीलाई सर्पहरूको संरक्षणको महत्व बढाउने र गलत धारणा हटाउने एक महत्वपूर्ण दिनका रूपमा मनाइन्छ।
हरेक वर्ष श्रावण महिनाको शुक्ल पक्षको पंचमी तिथिमा मनाइने नाग पञ्चमीको अवसरमा विभिन्न प्रजातिका सर्पबारे जनचेतना फैलाउन यो सामग्री तयार गरिएको हो। सर्प त्यो हो जसले पृथ्वीमा पारिस्थितिक सन्तुलन कायम गर्ने प्राणीहरुको साथीको भूमिका खेल्छ। नाग पञ्चमीले पारिस्थितिक सन्तुलन कायम राख्न र संरक्षण प्रयासलाई बढावा दिन सर्पहरूको भूमिकाबारे जागरूकता फैलाउने प्रमुख अवसर प्रदान गर्छ। मिथक र गलत धारणाका बाबजुद, सर्पहरू किरा फट्याङ्ग्रा नियन्त्रण गर्न र रोगको प्रसार रोक्न अपरिहार्य मानिन्छन्।

वैदिक सनातनी धर्मग्रन्थ तथा पुराणहरूमा सर्पलाई पवित्र प्राणीका रूपमा वर्णन गरिएको छ, जसलाई नाग पनि भनिन्छ। भारत तथा नेपालमा पाइने कोब्रा (गोमन), किङ्ग कोब्रा, करेत र रसेल भाइपरजस्ता विभिन्न प्रजातिहरूको संरक्षणप्रति सचेतना जगाउन यस दिनलाई विशेष मानिन्छ। यसले आवास नष्ट हुनु र मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्वका कारण घट्दो सर्पको जनसंख्या प्रति ध्यान आकर्षित गर्छ।

हालका वर्षहरूमा, सर्प उद्धार र पुनर्वासजस्ता पहलहरूले सयौं सर्पको जीवन बचाउन र पारिस्थितिकी तन्त्रमा तिनको महत्वबारे जागरूकता बढाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्।

नेपाल, भारत, बंगलादेश, भुटान, श्रीलंका, म्यानमारलगायत विश्वभरका वैदिक सनातनीहरूले नाग पञ्चमीलाई विभिन्न धार्मिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक र संरक्षण गतिविधिहरू, जस्तै जनचेतना अभियान, कार्यशाला र प्रदर्शनीमार्फत बढावा दिनुपर्ने आवश्यकता छ। यसले मानिसहरूलाई पारिस्थितिक तन्त्रमा सर्पहरूको भूमिका, उचित व्यवस्थापन र संरक्षणबारे शिक्षित गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

प्रकृति क्लब, शैक्षिक संस्था र गैरसरकारी संगठनहरूले वन्यजन्तु विशेषज्ञ र संरक्षणकर्मीहरूको नेतृत्वमा कार्यक्रम आयोजना गरी सर्पहरूको प्राकृतिक आवास र महत्वबारे जनचेतना फैलाउनु आजको आधुनिक समाजमा अझ आवश्यक देखिन्छ।

सर्पहरू स्वाभाविक रूपमा भेष बदल्न, कुशलतापूर्वक सिकार गर्न र ठूलो आकारका जनावरलाई पनि निल्न सक्षम मांसाहारी सरीसृप हुन्। केही सर्पहरू आफ्नै टाउकोभन्दा ७५ देखि १०० प्रतिशत ठूलो आकारको शिकार निल्न सक्छन्।

विश्वव्यापी तथ्यांकअनुसार हाल सर्पका करिब ३,७८९ प्रजाति छन्, जसले तिनीहरूलाई छेपारोपछि दोस्रो ठूलो सरीसृप समूह बनाउँछ। यी करिब ३० परिवार र धेरै उपपरिवारमा विभाजित छन्। केवल अष्ट्रेलियामै करिब १४० प्रजातिका सर्प पाइन्छन्।

वैदिक सनातन हिन्दु संस्कृतिमा कोब्रालाई नागहरूको राजा मानिन्छ र तिनमा अद्भुत शक्ति भएको विश्वास गरिन्छ। हिन्दु धर्मका सबैभन्दा महत्वपूर्ण देवतामध्ये एक भगवान् शिवलाई प्रायः घाँटीमा सर्पसहित चित्रण गरिन्छ, जसले मृत्यु र पुनर्जन्ममाथि उनको शक्ति प्रदर्शन गर्छ।

सर्पहरूले शिकार नियन्त्रण, पारिस्थितिक सन्तुलन कायम गर्न मात्र होइन, औषधीय र आर्थिक फाइदा पनि पुर्‍याउँछन्। धेरै औषधिहरू सर्पबाट प्राप्त हुन्छन्, र विषालु टोकाइको एक मात्र प्रभावकारी उपचार-एन्टिभेनम पनि सर्पकै विषबाट तयार गरिन्छ।

किन मनाइन्छ नाग पञ्चमी?
भविष्य पुराणअनुसार सुमन्तु मुनिले शतानीक राजालाई नाग पञ्चमीको कथा सुनाएका थिए। मान्यता छ कि सावन शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा नागलोकमा ठूलो उत्सव मनाइन्छ। यस दिन नागलाई गाईको दूधले स्नान गराउने परम्परा छ, जस वापत परिवारलाई नागराजले अभयदान दिने विश्वास छ। महाभारतको जन्मेजयको नागयज्ञ कथामा पनि यसै दिन आस्तिक ब्राह्मणले यज्ञ रोकेर नागहरूको जीवन रक्षा गरेका थिए। त्यसबेलादेखि नै नाग पञ्चमी मनाउन थालिएको मानिन्छ।

नाग पञ्चमीको महत्व
मानिन्छ कि यस दिन नागहरूको पूजा गरेपछि कुलदोष र कालसर्प दोषको प्रभाव हट्छ। यसले घरमा सुख-शान्ति र समृद्धि ल्याउँछ।

सर्प र नाग पञ्चमीको पावन अवसरमा प्रकृतिका यी सुन्दर जीवहरूको संरक्षणका लागि सबैलाई हार्दिक मंगलमय शुभकामना!