यो वर्तमान विश्वलाई बुझ्ने एउटा खिड़की हो—जहाँ चीन, अमेरिका, रूस, इरान, इजरायल, भारत, पाकिस्तान जस्ता देशहरू आ–आफ्नो रणनीतिक चालसहित शक्तिको नयाँ सन्तुलन निर्माण गर्दैछन् ।
शक्ति सन्तुलन र भू–राजनीतिक खेल
आजको युगमा शक्ति केवल सैन्य साधनले मात्र निर्धारण हुँदैन । आर्थिक, प्रविधिक, र कूटनीतिक शक्ति पनि उत्तिकै प्रभावकारी छन् । चीनको आक्रामक आर्थिक कूटनीति, अमेरिकाको वैश्विक सैन्य उपस्थिति, र रूसको उर्जा राजनीति—यी सबैले विश्वको भू–राजनीतिक नक्शा पुनः कोरिरहेका छन् । दक्षिण एशियामा पनि यो प्रतिस्पर्धा स्पष्ट देखिन्छ । भारतको मोदी नेतृत्वको प्रभाव, नेपाल जस्तो मुलुकको कूटनीतिक सन्तुलन मिलाउने प्रयास र पाकिस्तान–चीन मिलनको प्रभावले क्षेत्रीय स्थायित्वमा प्रत्यक्ष असर पारिरहेका छन् ।
प्रविधिले बदलिँदै युद्धको स्वरूप
पहिला युद्धमा ट्यांक, बन्दूक र सैनिकको संख्या महत्वपूर्ण हुन्थ्यो । तर आजको युद्ध ‘AI प्रणाली’, साइबर आक्रमण र मिसाइल रक्षा प्रणालीहरूले लडिन्छ । कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), डेटा विश्लेषण र निगरानी प्रविधिहरू युद्धको सटिकता, गुप्तता र विनाश क्षमतालाई अभूतपूर्व तहमा पुर्याइरहेका छन् ।
यो एपिसोडमा विशेषरूपमा चर्चा गरिएको AI प्रणाली, साइबर युद्ध र स्वचालित रक्षा प्रणालीले आधुनिक द्वन्द्व कति जटिल र खतरनाक बन्दैछ भन्ने कुरा देखाउँछ । एकथरी युद्ध ‘ह्याकर’ हरूले जितिरहेका छन् भने, अर्कोथरी देशहरूले आफ्ना कृत्रिम उपग्रह, ड्रोन र निगरानी उपकरणहरू प्रयोग गरेर युद्धअघि नै विपक्षीको चाल पत्ता लगाइरहेका छन् ।
इरान–इजरायल द्वन्द्वको जटिलता
मध्यपूर्वको इरान–इजरायल द्वन्द्व केवल सैन्य होइन, धार्मिक, राजनीतिक र आर्थिक पक्षले पनि यसलाई गहिरो बनाउँछ । यी दुई राष्ट्रबीचको वैरभावले विश्व शक्तिहरूलाई समेत आकर्षित गरेको छ । अमेरिका, चीन, र रूस जस्ता देशहरू प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा यस द्वन्द्वसँग गाँसिएका छन् । धार्मिक भावनाले राजनीतिक निर्णयहरूलाई प्रभावित गर्नुका साथै कूटनीतिक समाधानको प्रयासमा पनि बाधा सिर्जना गर्छ । यही कारण यो क्षेत्रको द्वन्द्व समाधान गर्न चुनौतीपूर्ण छ ।
दक्षिण एशियाको स्थिति र मोदीको राजनीति
भारतमा प्रधानमन्त्री मोदीको लोकप्रियता घट्दै गएको विश्लेषण यस एपिसोडमा आएको छ । यो परिदृश्यले भारतको आन्तरिक राजनीति मात्र होइन, उसको क्षेत्रीय कूटनीतिमा पनि असर पार्न सक्छ । नेपालको राजनीतिक सन्तुलन, भारत–चीन सीमा तनाव, र बङ्गलादेश–भारत सम्बन्ध जस्ता विषयहरू दक्षिण एशियाको समग्र स्थायित्वसँग गाँसिएका छन् ।
अन्तर्राष्ट्रिय संस्था र सौम्य शक्तिको प्रभाव
सामरिक प्रतिस्पर्धा र प्रविधिमा आधारित द्वन्द्वको सन्दर्भमा अन्तर्राष्ट्रिय संस्था (जस्तैः UN, NATO) र सौम्य शक्तिको भूमिका अझ महत्वपूर्ण बन्दै गएको छ । दवाव, मध्यस्थता, र आर्थिक सहयोगमार्फत यी संस्थाहरूले तनाव न्यूनीकरण गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् । तर प्रविधिको तीव्र गतिले तिनीहरूको प्रभाव पनि चुनौतीमा परेको छ ।
रणनीतिक अन्तर्दृष्टिहरू : युद्धको भविष्य
युद्धको भविष्य अब केवल बन्दूक वा मिसाइलमा सीमित छैन ।
– आणविक हतियारको विस्तारले खतरा बढाएको छ ।
– प्रविधिमा आधारित हतियार दौडले विश्व शक्तिहरूबीच शंकाको वातावरण बनाएको छ ।
– साइबर युद्धले राष्ट्रिय सुरक्षालाई मात्र होइन, नागरिक जीवनलाई समेत असर गर्न थालेको छ ।
– डेटा, गुप्तचर, र निगरानी प्रणाली अब सैन्य रणनीतिको केन्द्र बनेका छन् ।
निष्कर्ष : आजको विश्व सन्तुलन परम्परागत ढाँचाबाट बाहिर निस्केर प्रविधि, रणनीति र धार्मिक–राजनीतिक अन्तरक्रियाहरूको समायोजनमा आधारित हुँदै गएको छ ।
हामीले बुझ्न जरुरी छ कि आधुनिक द्वन्द्व केवल गोली र बारुदको विषय होइन—यो डाटा, सूचना, भावना र अन्तर्राष्ट्रिय चासोको जटिल जालो हो । यो जालो जति गहिरो हुँदै जान्छ, त्यसलाई समाधान गर्न त्यति नै गहिरो सोच, सहकार्य र दीर्घकालीन रणनीति आवश्यक पर्छ ।
जेसन वैद्यले सुशान्त प्रधानको पडकास्टमा राखेको विश्व भूराजनीतिसम्बन्धी विचारको संशोधित अंश । (यसमा एआइको समेत सहयोग लिइएको छ ।)