स्याङ्जा । स्याङ्जाका बेकबहादुर राना मगर दुबईमा काम गर्थे। अचानक उनको दृष्टि धमिलो भयो । उपचार भए पनि उनको दृष्टि फर्किएन । “नेपालमा राम्रो आँखा बैंक छ” भन्ने सुनेर उनी फर्किए। उनले अहिले संसार देख्न पाएका छन् । आँखा प्रत्यारोपणपछि उनले पहिलोपटक फेरि उज्यालो देखे। उनी भन्छन्, “म फेरि देख्न सक्छु। अब जीवनका प्रत्येक क्षण महसुस गर्न सक्ने छु। दाता परिवारको योगदानले मेरो जीवन बदलिदियो।”
त्यस्तै, बंगलादेशकी बिल्किस परविन आँधी–आन्दोलनमा टियर ग्यासको असरले अन्धोपनमा परेकी थिइन्। उनका पति डा. ए. एन. एम. फजलुल करिम भन्छन्, “नेपालका चिकित्सक र यहाँका जनताको सहयोगले हाम्रो जीवन बदलिदियो। यो अनुभव हाम्रो परिवारका लागि अविस्मरणीय छ। मेरो श्रीमतीको जीवन फेरि उज्यालो भएको छ। दाताप्रति हाम्रो आभार शब्दमा व्यक्त गर्न सक्दैनौँ।”
नेपाल आँखा बैंक उनीहरुलाई संसार देखाउने माध्यम बनेको छ । यहाँ मृत्युपछि पनि अरूको जीवनमा उज्यालो फर्काउने कथा छ।
दृष्टिदान संवेदनशील प्रक्रिया हो। प्रशिक्षित काउन्सिलर मृतकको परिवारसँग गएर आँसु बगाउँदै सम्झाउँछन्—“तपाईंको दान अरूको जीवन उज्यालो बनाउँछ।” कतिपयले उनीहरूलाई अपमान गर्ने, गलत बुझ्ने गर्दछन्—“अंग व्यापारी” वा “अशुद्ध काम” भन्ने शब्द सुन्नुपर्छ।
किरण सुब्बा भन्छन्, “एक आँखाबाट दुई जनालाई दृष्टि दिन सकिन्छ। यसले केवल आँखामा उज्यालो फर्काउँदैन, जीवन नै परिवर्तन हुन्छ।” काउन्सिलरहरूले परिवारलाई बुझाउँछन् कि मृत्युपछि पनि मानिसले अरूको जीवनमा उज्यालो फैलाउन सक्छ। यो भावनात्मक काम कहिलेकाहीँ उनीहरूको लागि अत्यन्तै चुनौतीपूर्ण हुन्छ, तर उनीहरू आफ्नो जिम्मेवारीमा अडिग रहन्छन्।
जब परिवारले सहमति दिन्छ, प्राविधिक टोलीले मानक प्रक्रियाअनुसार कोर्निया निकाल्छ। त्यो प्रक्रिया केवल तकनीकी काम होइन, यो जीवन दिने यात्रा हो। निकालिएको कोर्निया सुरक्षित तापक्रममा राखिन्छ र परीक्षणपछि योग्य भए बिरामीमा प्रत्यारोपण गरिन्छ।
किरण सुब्बा भन्छन्, “DSAEK सर्जरीमार्फत एउटै आँखाबाट दुई जनाले उज्यालो पाउँछन्। यस्तो क्षणमा तपाईं देख्नुहुन्छ, अन्धोपनको अन्धकार हट्छ, जीवन फेरिन्छ।”
कोर्नियाको मुख्य स्रोत अस्पतालहरू हुन्। काठमाडौँका शिक्षण, गंगालाल, पाटन र वीर अस्पतालसँग सहकार्य छ। बाहिर मेची, विराटनगर, पोखरा, लुम्बिनी, भैरहवा, कैलाली र वीरगञ्जमा Eye Retrieval Centre सञ्चालनमा छन्।
तर माग र आपूर्तिबीच ठूलो अन्तर छ। वार्षिक आवश्यकताः सात हजार, उपलब्धः झण्डै १७००। सबैभन्दा ठूलो चुनौती भने सरकारको बेवास्ता र समाजमा अझै फैलिएका भ्रान्ति र डर हुन्।
नेपाल आँखा बैंकको काम केवल चिकित्सा नभई मानवताको कथा हो। मृत्युपछि अरूको जीवनमा उज्यालो बोक्ने यात्रामा, काउन्सिलर, प्राविधिक र डाक्टरहरूको सहयोग अद्भुत छ। उनीहरूले देखाउँछन्, जब सहयोग र संवेदना जोडिन्छ, दृष्टिहीन व्यक्तिले मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजले उज्यालो अनुभव गर्छ।
यद्यपि आँखा बैंकले धेरै उपलब्धि हासिल गरिसकेको छ, जागरूकता अझै कम छ। “आजका बालबालिका भोलिको समाज बनाउँछन्। दृष्टिदान महादान हो भन्ने शिक्षा विद्यालयबाट सुरु हुनुपर्छ,” काउन्सिलरहरू भन्छन्।
नेपाल आँखा बैंकको कथा देखाउँछ, मृत्युपछि पनि जीवनमा उज्यालो बोक्ने क्षमता हामीसँग छ। केवल आँखामा होइन, आशा र आत्मविश्वासमा पनि।