काठमाडौं । सुनसरीको रामदुनी झुम्का–१ की सकुन्तला अधिकारीका दुई छोराछोरी पाँच कक्षामा पढ्दै थिए । श्रीमानको कमाइ थिएन । हुर्किदै गरेका सन्तानको भविष्य बनाउने सपनासहित उनी विदेशिनुपर्ने अवस्था आयो । मेनपावरमार्फत कुवेत पुगेकी अधिकारीसँग गृहिणीका रूपमा घरायसी काम र खाना पकाउने बाहेक अन्य अनुभव थिएन । के कामका लागि विदेश जाँदै छु भन्ने समेत थाहा नपाइ कुवेत पुगेको उनी सुनाउँछिन् ।

कुवेतको बसाइँ सहज भएन । दुई वर्षसम्म निकै सास्ती खेप्नुपर्‍यो, ऋण काढेर गएकी अधिकारीलाई रित्तो हात घर फर्किन सहज थिएन । केही समयपछि साथीभाइको सहयोगमा अरबीको घरमा घरेलु कामदारका रुपमा काम पाइन् । ‘राम्रो घरमा काम पाउनु भनेको निकै भाग्यको कुरा हो, त्यस्तै भाग्मानी रहेछु म । मैले काम पाएको घरका मान्छे निकै मनकारी थिए,’ उनले स्मरण गरिन्, ‘काम भने धेरै गर्नुपथ्र्यो । २४सै घण्टा काममा खट्नुपर्ने अवस्था समेत आउने ।’ अचेल अधिकारीलाई त्यति समय नेपालमै श्रम बगाएको भए पनि धेरै आर्थिक लाभ हुने रहेछ भन्ने लागेको छ । ‘वैदेशिक रोजगारीमा जानु हामी जस्ता महिलाका लागि रहरभन्दा पनि बाध्यता नै हो । विदेश गएर दुई–चार पैसा ल्याई बस्ने बास र छोराछोरी पढाउने आशमा विदेशिनुपर्ने अवस्थाका कति छन् कति’ उनी भन्छिन् । त्यही बाध्यता अधिकारीलाई पनि थियो, त्यसैले त साढे दश वर्षसम्म छोराछोरी पढाउनकै लागि चाहेर पनि उनले स्वदेश फर्किन पाइनन् । ‘घर आउने चाहना कसलाई हुँदैन र ? छोराछोरी काखमा च्याप्ने रहर त थियो नि मलाई पनि,’ उनी भन्छिन्, ‘तर, के गर्नु आउँदा जाँदा खर्च लाग्छ भनेर मन बाधेर बस्थेँ। त्यसो गर्दा गर्दै साढे दश वर्ष कुवेतमा बिताए ।’

४० वर्षीया अधिकारी जब स्वदेश फर्किन, गाउँमा पनि शान्तले बस्न पाइनन् । परिवार, समाज र आफन्तले हेर्ने दृष्टिकोण सकारात्मक भएन । उनले आर्थिक अभावभन्दा पनि यस्तै दृष्टिकोणका कारण समस्या भोगिन् । ‘छोराछोरी छोडेर विदेशिएकी महिलालाई राम्रो नजरले नहेर्दा रहेछन्, मैले धेरै नराम्रो सुन्नुप¥यो,’ अधिकारीले पीडा सुनाइन्, ‘समाज, परिवार र आफन्तको त्यही असहयोगी वातावरणले मानसिक समस्या भोग्नुप¥यो । डिप्रेसनको औषधि खानुपर्‍यो । आत्महत्या गर्ने सुर चल्यो ।’ लाञ्छनाले भरिएको गहु्रङ्गो र विक्षिप्त मन बोकेर बाँचिरहेकी अधिकारीलाई केही समय निकै गाह्रो भयो । पछि सहकर्मी र केही सकारात्मक सोच भएका मानिसमार्फत वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएका व्यक्तिको पुनःएकीकरण (रेमी) परियोजनासँग जोडिइन् । ‘रेमीमा गएपछि पहिलो चरणमा आत्मबल बढाउने खालको सहयोग पाएँ, पछि आर्थिक मनोबल बढाउने सामग्री उपलब्ध गराइयो,’ अधिकारीले भनिन्, ‘डिपफ्रिज र केही व्यवसाय गर्ने सामग्री उपलब्ध भयो । त्यसैको सहयोगमा चटपटे, पानीपुरीको व्यापार र किराना पसल सञ्चालन गरिरहेकी छु ।’

त्यसपछि उनको दैनिकी फेरिएको छ । समाजका लाञ्छना पन्छाउँदै त्यही व्यापारबाट राम्रो आम्दानीसँगै स्वदेशमै सम्मानपूर्वक जीवनयापन गर्ने आधार बनिरहेको अधिकार सुनाउँछिन् । सुनसरीबाट अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन दिवस मनाउन काठमाडौँ आएकी उनले आफ्नो प्रगती सुनाउँदै भनिन्, ‘वैदेशीक रोजगारमा गएर मात्रै समस्या सुल्झिन्न रहेछ । हामीले स्वदेशमै लाज नमानी काम गर्ने हो भने अर्काको देशमा दुःख गर्नु पर्दैन। परिवारसँगै बसेर सम्मानित जीवन बाँच्न सकिने रहेछ ।’ उनी जस्तै, वैदेशिक रोजगारबाट फर्केर स्वदेशमै उद्यमी बनेकी जनकपुरका नन्दु यादवको सङ्घर्ष पनि कम छैन । कतारमा १८ वर्षसम्म श्रम गरेर फर्किएकी यादवले हाल माछा तथा पशुपालन व्यवसाय गरेकी छन् । ५६ वर्षीया यादवले आफ्नो अनुभव सुनाउँदै भनिन्, ‘विदेश जानु नराम्रो होइन, सीप सिकेर जाँदा राम्रै हुन्छ । जाँदा सीप सिकेर गइएन भने धेरै दुःख पाइन्छ । होस् गर्नुपर्छ ।’

२० वर्षको कलिलो उमेरमा घरको आर्थिक अवस्था सुधार्न ७० हजार रुपैयाँ ऋण लिएर कतार पुगेकी उनले सोचे जस्तो कमाइ नभएको सुनाइन् । ‘ऋणको ब्याज तिर्दै विदेशको पैसा सकियो। केही रकम परिवारको आवश्यकता पूर्तिकै काममा सकियो,’ यादवले भनिन्, ‘समस्या त घर फर्किएपछि भयो । लगानी गर्न पैसा छैन। के गर्ने, कसो गर्ने भयो । पछि रेमी परियोजनाको सहयोगमा माछा तथा पशुपालन व्यवसाय सुरु गर्दा धेरै राहत भएको छ ।’

हाल उनको फार्ममा दुई जना युवाले पनि रोजगार पाएका छन् । यसले धेरैपछि कर्म गर्नेलाई स्वदेशमै पनि आम्दानीका विभिन्न अवसर रहेको भन्ने महसूस भएको यादवले सुनाइन् । ‘अर्काको देशमा नोकर बन्नुभन्दा आफ्नो देशमा साहु बनेरै कमाउन सकिँदो रहेछ । आफ्नै देशमा पैसा पनि सम्मान पनि मिल्ने। त्यसैले वैदेशिक रोजगारमा जाने सोच बनाएकाले यस विषयमा सोच्नुपर्छ भन्ने लाग्छ ।’

उनीहरू मात्रै होइन, एकपटक विदेश गएर फर्किएपछि मात्रै देशमा अवसर देख्ने धेरै छन् । यद्यपि, धेरैलाई स्वास्थ्य, समय र विविध कारणले अवसर पहिचान गर्ने अवस्था रहँदैन । श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षा मन्त्रालयले प्रकाशन गरेको नेपाल आप्रवासन श्रमिक प्रतिवेदन २०२४ को तथ्याङ्कअनुसार वैदेशिक रोजगारमा जानेको संख्या बढ्दो क्रममा छ । तथ्यांकअनुसार सन् २०२२ /२३ मा नौ लाख ५४ हजार ३१९ जनाले श्रम स्वीकृति लिएका छन् भने जसमा एक लाख १३ हजार ५६ महिला श्रमिक छन् । यस्तै, सन् २०२३/२४ मा वैदेशिक रोजगारमा जानेमा सीपयुक्त जनशक्ति वृद्धि भई ६९.५ प्रतिशत पुगेको छ, तर पूर्ण दक्ष जनशक्तिको वृद्धि भने ०.४ प्रतिशत मात्रै छ ।
– मधु शाही /रासस